تفاوت رویکرد دفاعی تهدیدمحور با رویکرد دفاعی امنیتمحور در نوع نگاه به محیط راهبردی، نحوه برنامهریزی دفاعی و اولویتبندی منابع است. انتخاب رویکرد به شرایط محیطی، نوع تهدیدات، سطح توسعه دفاعی و اهداف امنیت ملی هر کشور بستگی دارد اما میتوان بر اساس منطق دفاعی و تجربه کشورهای مختلف جمعبندی کرد:
برای کشورهایی با محیط امنیتی ناپایدار یا تهدیدهای مشخص، رویکرد تهدیدمحور کارآمدتر است. برای کشورهایی با توسعه بالای دفاعی، تهدیدهای نامتقارن یا محیط پیچیده، رویکرد امنیتمحور مناسبتر است. اگر یک کشور بخواهد پایدار، منعطف و آیندهنگر باشد، رویکرد امنیتمحور ستون اصلی است اما اگر با تهدید فوری روبهرو باشد، رویکرد تهدیدمحور در لایه تاکتیکی و عملیاتی ضروری میشود.
تفاوت کلیدی بین رویکرد دفاعی تهدیدمحور و رویکرد دفاعی امنیتمحور در محوریت، دیدگاه زمانی، دامنه عمل و فلسفه بنیادین آنهاست. درک این تفاوت برای طراحی استراتژیهای امنیتی و دفاعی حیاتی است. در عمل، هیچ کشوری کاملاً منحصراً یکی از این دو رویکرد را دنبال نمیکند. یک استراتژی دفاعی جامع معمولاً ترکیبی از هر دو است. تهدیدمحوری برای مقابله با خطرات آشکار و فوری ضروری است. امنیت محوری برای ساختن بنیانهای دیرپای امنیت ملی و جلوگیری از ظهور تهدیدات حیاتی است.
تحول در محیط امنیتی جهان (شکلگیری تهدیدات نامتقارن، سایبری، تروریستی، چندوجهی بودن تهدیدات) سبب شده گرایش به سوی ادغام مؤلفههای امنیتمحور در استراتژیهای دفاعی افزایش یابد. به عبارت دیگر، رویکردهای مدرن دفاعی سعی میکنند ضمن حفظ آمادگی برای تهدیدات مشخص (تهدیدمحوری)، به تقویت تابآوری و امنیت پایدار ملی (امنیت محوری) نیز بپردازند.
رویکرد دفاعی ایران
جمهوری اسلامی ایران در اسناد بالادستی خود (مانند سند چشمانداز) بر امنیت پایدار تأکید دارد که نشان از نگاه امنیتمحور دارد. اما در عمل دفاعی، به دلیل قرار گرفتن در محیط پرتهدید، بخش قابلتوجهی از منابع و تمرکز خود را نیز به مقابله با تهدیدات مشخص (مانند تروریسم، تحریم، جنگ نرم و سخت دشمنان) اختصاص میدهد که رویکردی تهدیدمحور است. هنر راهبردی، ایجاد توازن و هم افزایی بین این دو محور است. برای ایران، اتخاذ یک رویکرد ترکیبی هوشمندانه که اساس آن «امنیتمحور» باشد، اما با قابلیتهای واکنش سریع و مؤثر «تهدیدمحور» تقویت شده باشد، بهترین راهبرد است. هیچکدام به تنهایی کافی یا مطلوب نیستند. دلیل این امر به شرایط خاص ژئوپلیتیک، تهدیدات متنوع و اهداف بلندمدت ایران برمیگردد.
دلایل لزوم پایهگذاری استراتژی بر مبنای امنیتمحور
۱٫ ماهیت چندوجهی تهدیدات علیه ایران: تهدیدات تنها نظامی نیستند؛ بلکه شامل تحریمهای اقتصادی شدید، جنگ روانی و نرم، تهاجم سایبری، تجزیهطلبی و تغییر الگوی فرهنگی میشوند. رویکرد امنیتمحور با نگاه جامع، توانایی مقابله با این همهجانبهگی را دارد.
۲٫ نیاز به تابآوری ملی: کشوری که تحت شدیدترین تحریمهاست، برای بقا نیازمند تابآوری اقتصادی، اجتماعی و فناوری است. این تابآوری فقط در چارچوب یک استراتژی امنیتمحور بلندمدت قابل دستیابی است.
۳٫ ثبات منطقهای و بینالمللی: رویکرد صرفاً تهدیدمحور ممکن است به دور باطل تشدید تنشها و مسابقه تسلیحاتی دامن بزند. در حالی که رویکرد امنیتمحور با تأکید بر دیپلماسی فعال، امنیت مشارکتی و رفع ریشههای ناامنی، به ثبات پایدارتر کمک میکند.
۴٫ تأمین منافع ملی بلندمدت: امنیت پایدار ایران در گرو توسعه پایدار، رفاه نسبی و وحدت ملی است. اینها محورهای اصلی رویکرد امنیتمحور هستند.
دلایل لزوم حفظ قابلیتهای قوی تهدیدمحور
۱٫ وجود تهدیدات عینی و فوری: ایران با تهدیدات نظامی و امنیتی مشخص و فوری از جانب بازیگران دولتی و غیردولتی روبروست (مانند تروریسم تکفیری، حضور نظامی خارجی در منطقه، عملیات خرابکارانه). نادیده گرفتن این تهدیدات خاص، غیرمسئولانه است.
۲٫ بازدارندگی: داشتن توان دفاعی متمرکز و پیشرفته برای مقابله با تهدیدات خاص (مثلاً در حوزه موشکی، دفاع سایبری، مقابله با تروریسم) یک بازدارنده ضروری است و فضایی برای اجرای سیاستهای امنیتمحور بلندمدت ایجاد میکند.
۳٫ واقعگرایی در محیط پرآشوب منطقه: خاورمیانه منطقهای با بیثباتی بالا است. کنار گذاشتن کامل آمادگی رزمی و اطلاعاتی برای تهدیدات مشخص، برابر با آسیبپذیری فاجعهبار است.
ایران نیازمند یک استراتژی دفاعی-امنیتی دوساحتی است:
الف- در ساحت کلان و بلندمدت: باید پایه امنیت ملی را بر اساس رویکرد امنیتمحور بنا نهاد. این شامل:
· تقویت وحدت ملی و انسجام اجتماعی.
· سرمایهگذاری بر توسعه علمی و فناوری مستقل.
· ایجاد اقتصاد مقاومتی و تابآور در برابر شوکها.
· پیگیری دیپلماسی فعال و تنشزدایی برای کاهش هزینههای امنیتی.
· تقویت پدافند غیرعامل در زیرساختهای حیاتی.
· ارتقای امنیت اجتماعی، فرهنگی و سایبری.
ب- در ساحت عملیاتی و کوتاهمدت: باید تواناییهای تهدیدمحور را حفظ و به روز کرد. این شامل:
· حفظ و ارتقای بازدارندگی نظامی در برابر تهدیدات خاص.
· توانایی شناسایی، رصد و خنثیسازی سریع تهدیدات امنیتی مشخص (تروریستی، خرابکارانه).
· داشتن اطلاعات دقیق و عملیاتی درباره دشمنان و رقبا.
· تمرین و مانورهای منظم برای سناریوهای تهدید مشخص.
جمعبندی نهایی برای رویکرد دفاعی ایران
تکیه انحصاری بر رویکرد تهدیدمحور ایران را در یک چرخه بیپایان واکنش به تهدیدات گرفتار میکند و از سرمایهگذاری بر بنیانهای قدرتمند ملی غافل میماند. اتکای صرف به رویکرد امنیتمحور بدون در نظر گرفتن تهدیدات فوری نیز میتواند در کوتاهمدت خطرناک باشد. ترکیب هوشمندانهای که اساس و غایت آن امنیتمحور و تابآور باشد، اما با ابزارها و قابلیتهای قدرتمند، منعطف و روزآمد تهدیدمحور پشتیبانی شود، بهترین و منطقیترین راهبرد دفاعی برای ایران در شرایط کنونی و آینده قابلپیشبینی است. این همان مسیری است که اسناد بالادستی ایران (مانند سند چشمانداز و سیاستهای کلی نظام) نیز بر آن تأکید دارند. در تحلیل رویکرد دفاع ترکیبی (تهدیدمحور + امنیتمحور) برای ایران، باید واقعیتهای محیط امنیتی کشور، نوع تهدیدات، جایگاه ژئوپلیتیکی و ظرفیتهای دفاعی را همزمان در نظر گرفت.
الگوی مطلوب برای ایران: دفاع ترکیبی چندسطحی
سطح ۱: راهبردی (استراتژیک)
رویکرد غالب: امنیتمحور
سطح ۲: عملیاتی و منطقهای
رویکرد غالب: ترکیبی
سطح ۳: تاکتیکی و روزمره امنیتی
رویکرد غالب: تهدیدمحور
مقایسه تطبیقی رویکرد تهدید محوری با رویکرد امنیت محوری
ردیف معیار تهدیدمحور امنیتمحور
۱ تمرکز اصلی تهدیدهای مشخص افزایش توانمندی کلی و امنیت پایدار
۲ زمانبندی کوتاه تا میانمدت و عملیاتی بلندمدت و استراتژیک
۳ سازگاری با تغییرات کم و ناکافی زیاد و مناسب
۴ ماهیت ماهیت واکنشی (پاسخ به تهدید) پیشدستانه و فراکنشی (شکلدهی محیط)
۵ دامنه دامنه عمدتاً نظامی/امنیتی جامع (همهجانبه: سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی)
۶ ابزار ابزار اصلی قدرت سخت (نظامی) ترکیب قدرت سخت و نرم و پدافند غیرعامل
۷ هزینهها بالا (تسلیحات و ارتش) کمتر (اجتماعی، فرهنگی، دیپلماسی)
۸ بازدارندگی نظامی قوی متوسط (نیازمند ترکیب با سخت
۹ پایداری بلندمدت محدود پایدارتر
۱۰ موازنه موازنه تهدید موازنه قدرت
۱۱ الگوی جنگی فرسایش نظامی و کارکردی فرسایش رفتاری و ذهنی و اجتماعی
۱۲ اطلاعات و عملیات اطلاعات پیوست عملیات است عملیات پیوست اطلاعات است