این نوشتار بر اساس مطالعه و مقایسه تطبیقی ۴۳ اغتشاش انجام شده در ۵۰ سال گذشته در جهان صورت گرفته است. طبق مطالعات انجام شده ریشه اغتشاشات اجرا شده بیشتر در حوزه های ایدئولوژیک- اقتصادی- امنیتی- سیاسی- صنفی و فرهنگی بوده است. بر اساس مطالعات انجام شده برای سرنگونی هر حکومت باید ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت کشور حداقل به مدت ۲۰ تا ۳۰ روز در کف خیابان اعتراض و مطالبهگری کنند و حداقل ۳ درصد جمعیت کل کشور اقدامات خرابکاری و سخت افزاری در کف خیابان انجام دهند.
طبق بررسیهای بعمل آمده در مدنی ترین و دموکراسی ترین کشور نیم درصد جمعیت هر کشوری معاند نظام یا دولت موجود هستند. یعنی در هر کشوری نیم درصد جمعیت معاند (آمادگی برای اجرای اقدامات سخت مثل آدم کشتن- آتش زدن اموال عمومی و خصوصی و …) وجود دارد که به این حالت وضعیت سفید گفته میشود. پس وضعیت سفید در تمام کشورهای جهان بطور یکسان وجود دارد و کشورها معمولاً ظرفیت و تحمل نیم درصد معاند را دارند. علاوه بر وضعیت سفید سه وضعیت دیگر (آبی- نارنجی- قرمز) در برخی از کشورهای جهان وجود دارد:
الف- وضعیت آبی: در این وضعیت تعداد اغتشاش گران معاند دولت بین نیم تا یک درصد جمعیت کل کشور است. این وضعیت برای کشورهایی است که اغتشاش آنها جنبه صنفی یا فرهنگی دارد.
ب- وضعیت نارنجی: در این وضعیت جمعبت اغتشاش گر معاند دولت بین یک تا یک و نیم درصد جمعیت کل کشور است. این وضعیت برای کشورهایی است که اغتشاش آنها جنبه امنیتی یا سیاسی دارد.
پ- وضعیت قرمز: در این وضعیت جمعبت اغتشاش گر معاند دولت بین یک و نیم تا دو درصد جمعیت کل کشور است. این وضعیت برای کشورهایی است که اغتشاش آنها جنبه ایدئولوژیک یا اقتصادی دارد.
در تمام وضعیتهای بالا علاوه بر معاندین، بخشی از جمعیت کشور از وضع موجود ناراضی بوده و آمادگی اعتراض و مطالبهگری در کف خیابان دارند اما مرتکب اقدام سخت نمیشوند. در تمام مراحل بالا بخشی از جمعیت بصورت ذهنی آماده اغتشاش یا اعتراض هستند، به همین دلیل هنگام عمل وارد عمل نمیشوند. بر اساس مطالعات انجام شده در کشورهای غربی و اروپایی اغتشاشات در وضعیت سفید و آبی بوده اما در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه هر ۴ وضعیت بخصوص وضعیت نارنجی و قرمز بیشتر وجود داشته است. اغلب کشورهای جهان سوم تحمل و ظرفیت وضعیت سوم یا نارنجی را دارند اما اغلب آنها در وضعیت چهارم یا قرمز مغلوب اغتشاشگران شده و منجر به سرنگونی حکومت شده است.
اغتشاشات گام اول انقلاب اسلامی
با توجه به موراد بالا وضعیت اغتشاشات ج.ا.ایران از سال ۱۳۵۷ تا کنون در چهار وضعیت سفید و آبی و نارنجی و قرمز در ۵ مرحله به شرح زیر انجام شده است:
الف- مرحله اول سال ۱۳۵۷ پیروزی انقلاب اسلامی که تحول و دگرگونی ریشه ایدئولوژیک و سیاسی داشت و منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد. تجربه اغتشاشات ۵۰ سال گذشته جهان بیانگر این است که اغتشاهایی که بصورت توأمان منشأ ریشه ایدئولوژیک و سیاسی دارد منجر به سرنگونی دولت یا نظام حاکم میگردد. در این مرحله بیش از سه درصد جمعیت کشور با اقدامات سختافزاری و حدود ۸۰ درصد جمعیت کشور با اعتراض و مطالبهگری به دنبال سرنگونی نظام ستمشاهی بودند که این امر انجام شد.
ب- مرحله دوم اغتشاشات بین سالهای ۱۳۵۸ تا اواخر سال ۱۳۶۰ که ریشه امنیتی داشت. شامل کومله- دموکرات- گنبد و ….. تجربه اغتشاشات ۵۰ سال گذشته جهان بیانگر این است که اغتشاهایی که منشأ امنیتی دارد منجر به سرنگونی دولت یا نظام حاکم نمیگردد. در این مرحله بیش از حدود دو درصد جمعیت کشور به دنبال سرنگونی نظام ج.ا.ایران بودند که این امر انجام نشد. در این مقطع علی رغم اینکه کشور درگیر جنگ تحمیلی بود مشخص شد که ج.ا.ایران ظرفیت خوبی برای مهار و مدیریت اغتشاشات دارد.
پ- مرحله سوم اغتشاشات دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی که ریشه سیاسی داشت. تجربه اغتشاشات ۵۰ سال گذشته جهان بیانگر این است که اغتشاهایی که منشأ سیاسی دارد منجر به سرنگونی دولت یا نظام حاکم نمیگردد.
ت- مرحله چهارم اغتشاشات دهه ۹۰ بخصوص سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ که ریشه اقتصادی و معیشتی داشت. تجربه اغتشاشات ۵۰ سال گذشته جهان بیانگر این است که اغتشاهایی که منشأ اقتصادی و معیشتی دارد ممکن است منجر به سرنگونی دولت یا نظام حاکم شود.
ث- مرحله پنجم اغتشاشات سال ۱۴۰۰ به بعد که بیشتر ریشه صنفی و کارگری دارد مثل معلمها و کارگران هفت تپه.
اغتشاشات گام دوم انقلاب اسلامی
اعتراضات سیاسی و اجتماعی و در چند سال گذشته بی‌وقفه در اشکال ایدئولوژیک- اقتصادی- سیاسی- امنیتی و صنفی جریان داشته با شروع موج جدید اعتراض‌های فراگیر در ایران، به دنبال سیاست آزاد‌سازی قیمت‌ها، حذف ارز ترجیحی و گسترش بحران‌های اقتصادی ـ معیشتی، تجمع‌های اعتراضی به یکی از بحث برانگیزترین مسائل تبدیل شده است. با توجه به تجربه و شواهد وقوع اعتراض در طول تاریخ جمهوری اسلامی می‌توان به یک تقسیم‌بندی کلّی درباره علّل و نحوه بسیج سیاسی اشاره کرد:
الف) اعتراض‌ها از آغاز انقلاب بهمن‌ماه ۵۷ تا پایان دهه ۹۰ غالباً با تکیه بر مطالبه‌ها و منابع «سیاسی» رخ می‌دادند. ویژگی‌های خاص این رویدادهای اعتراضی عبارتند از: تمرکزگرا، مرکزگرا، مطالبه‌محور، دهه محوری موج‌ها و پیک‌های اعتراض، وجود شکلی از سازمان‌دهی، برخورداری نسبی از نقش رهبری، تأکید بر بازسازی فرآیندها و نهادهای سیاسی، حمایت شده توسط طبقه متوسط، جامعه دانشگاهی و احزاب رسمی منتقد و پشتیبانی حداقلی از طرف مخالفان سیاسی نظام در خارج از کشور.
ب) وقوع اعتراض‌ها از سال ۱۳۹۶ به بعد بیانگر این است که مشارکت خیابانی در بستر مطالبه‌ها و یا بحران‌های «اقتصادی» اتفاق افتاده که به دلیل خاصیت سرایت‌پذیری، اشکال متنوع و سطح بالای انگیزه‌های سیاسی را هم درون خود پذیرفته‌اند. ویژگی‌های دوره جدید اعتراض‌ها عبارتند از: کثرت‌گرا، حاشیه‌گرا، کلان‌گرا، سایبر پایه، غیرنهادینه، فشرده در زمان وقوع اعتراض‌ها، انتشار سریع کنش جمعی، عدم سازمان‌دهی، فقدان نقش رهبری، تأکید بر تغییر بنیادین نظام سیاسی، حمایت حداکثری لایه‌ها و گروه‌های مختلف اجتماعی ـ سیاسی، پشتیبانی حداکثری توسط مخالفان سیاسی حکومت در خارج از کشور.
در چرخه جدید اعتراض‌ها در ایران، بیش‌ترین میدان‌های اعتراض متعلق به شهرها و استان‌های حاشیه‌ای‌تر هستند که در تحولات اعتراضی دسته اول تقریبا نقش تعیین‌کننده‌ای نداشتند. مهّم‌ترین عامل در شکستن طلسم تکرارشونده «اعتراض و اغتشاش» پتانسیل و ظرفیت ساختاری دولت و سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی برای حل بحران‌ها پس از اغتشاش است نه فریز کردن آنها.
نشانه‌ها حاکی از آن است که جنبش‌های اعتراضی در گام دوم انقلاب اسلامی، بیش از آن چیزی که تصور میشود، انعطاف‌پذیر هستند. آنها به طور مداوم با اصلاح شبکه‌های بسیج و ساختار اعتراض، مقابل هرگونه عامل بازدارنده ایستاده‌اند و از وزن و توان ترکیبی جدید، برای مقابله با دولت و نظام حاکم استفاده خواهند کرد. آنها به نسبت تغییرات، چهره جدیدی به خود گرفته‌اند و انتظار می‌رود این مسیر ادامه داشته باشد. پس اغتشاشات در گام دوم انقلاب اسلامی بصورت «دومینویی» و «هیبریدی» انجام میشود. این اغتشاشات ترکیبی از جنس ایدئولوژی و اقتصادی و سیاسی و صنفی میباشند. مهار و کنترل اعتشاشات ترکیبی و و چند حوزهای (اقتصادی- سیاسی- ایدئولوژیک- امنیتی)، برای دولت و سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی سخت و پرهزینه میباشد، بنابراین در گام دوم انقلاب اسلامی باید مراقب باشیم که اغتشاشات «هیبریدی و دومینویی» باعث همافزایی در تشدید اغتشاش نشود.
سلام
ممنون ار تحلیل حضرتعالی
درود بر شما
با سلام و ارادت و تحیت
استاد کلانتری عزیز! أنچه که بیش از همه موجب اغتشاش است، ایجاد بهانه برای اغتشاش است. اگر دولتمردان ما از صداقت و هوشمندی برخوردار باشند و امور را به دست اهل آن بسپارند، بهانه ای ایجاد نخواهد شد که فرصت طلبان از داخل و خارج موج سواری کنند و عده ای ساده لوح و نا آگاه را به دنبال خود به کف خیابان ها بکشانند. البته جنابعالی در پایان تحلیل تان این تحذیر را داده اید. انشاءالله سکانداران امور کشور مظلوم و عزیزمان مراقب نظام و انقلاب باشند و من بعد بهانه ای برای نا اهلاان و فرصت طلبان ایجاد نکنند و البته بیش از پیش، به اصل اخلاص وخودمراقبتی خویش و اطرافیانشان اعتنای جدی داشته باشند.
اسدالله ایامکم
بسیار عالی